ক্ষয়ীভৱন, ৰেনচিডিটি আৰু ৰাসায়নিক সমীকৰণৰ সন্তুলন HSLC ৰ বাবে
এই लेखটোত, আমি ক্ষয়ীভৱন (Corrosion) আৰু ৰেনচিডিটি (Rancidity)ৰ ধাৰণাটো আলোচনা কৰিম, দুয়োটা HSLC (High School Leaving Certificate) পৰীক্ষাৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়। ইয়াৰ উপৰিও, আমি সন্তুলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণ (Balanced Chemical Equations) কি আৰু ৰাসায়নিক সমীকৰণবোৰ কিয় সন্তুলিত কৰিব লাগে সেই বিষয়ে আলোচনা কৰিম।
1. ক্ষয়ীভৱন (Corrosion)
ক্ষয়ীভৱন হৈছে এক প্ৰাকৃতিক প্ৰক্ৰিয়া। ক্ষয়ীভৱন হৈছে এক ধীৰ আৰু ধ্বংসাত্মক প্ৰক্ৰিয়া। এই প্ৰক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা ধাতুসমূহ তেওঁলোকৰ পৰিৱেশৰ সৈতে ৰাসায়নিকভাৱে বিক্ৰিয়া কৰি অক্সাইড, ছালফাইড বা কাৰ্বনেটৰ দৰে অযাচিত যৌগলৈ ৰূপান্তৰিত হয়। ই এক স্বতঃস্ফূর্ত প্ৰক্ৰিয়া যি ধাতুৰ পৃষ্ঠত আৰম্ভ হয় আৰু সময়ৰ লগে লগে ধাতুৰ গঠন আৰু শক্তি দুৰ্বল কৰে।
ক্ষয়ীভৱনৰ উদাহৰণ
ক্ষয়ীভৱনৰ বহুলভাৱে পৰিচিত উদাহৰণ হৈছে লোৰ জং ধৰা। লোৰ পৃষ্ঠত যেতিয়া অক্সিজেন আৰু পানীৰ সংস্পৰ্শ হয়, তেতিয়া লোৰ অক্সাইড (জং) গঠন হয়। এই জং ৰঙা-মুগা ৰঙৰ হয় আৰু ই লোৰ পৃষ্ঠত এটা তৰপ সৃষ্টি কৰে। সময়ৰ লগে লগে, এই তৰপটো বাকলি হৈ সৰি পৰে আৰু ধাতু দুৰ্বল হৈ যায়।
- লোৰ জং ধৰা (Rusting of Iron): লোৰ জং ধৰাটো ক্ষয়ীভৱনৰ এক অতি পৰিচিত উদাহৰণ। যেতিয়া লো অক্সিজেন আৰু পানীৰ সংস্পৰ্শলৈ আহে, তেতিয়া ই ৰাসায়নিকভাৱে বিক্ৰিয়া কৰি ফেৰিক অক্সাইড (Fe2O3) গঠন কৰে, যাক জং বুলি জনা যায়। এই প্ৰক্ৰিয়াটো লোৰ সামগ্ৰীসমূহক দুৰ্বল কৰি তোলে। লোৰ জং ধৰা প্ৰক্ৰিয়াটোত লোৰ উপৰিভাগত এটা ৰঙা-মুগা তৰপ দেখা যায়, যিটো লাহে লাহে ধাতুৰ গঠন দুৰ্বল কৰি পেলায়। সেয়েহে, লোৰ সামগ্ৰীবোৰক জং ধৰাৰ পৰা বচাবলৈ বিভিন্ন পদক্ষেপ লোৱা হয়।
- তামৰ ক্ষয় (Corrosion of Copper): তামৰ ক্ষেত্ৰত, ক্ষয়ীভৱনে তামৰ কাৰ্বনেটৰ এটা সেউজীয়া তৰপ গঠন কৰে, যাক পেтина (patina) বুলি জনা যায়। এই তৰপটোৱে তামক অধিক ক্ষয়ীভৱনৰ পৰা ৰক্ষা কৰে, কিন্তু ই ধাতুৰ ৰং সলনি কৰিব পাৰে। তামৰ ক্ষয় প্ৰক্ৰিয়াটোত বায়ু আৰু আৰ্দ্ৰতাৰ সংস্পৰ্শত আহি তামৰ যৌগবোৰৰ ৰাসায়নিক পৰিৱৰ্তন ঘটে। ইয়াৰ ফলত তামৰ সামগ্ৰীবোৰৰ ওপৰত সেউজীয়া ৰঙৰ এক আৱৰণ পৰে, যাক পেтина বুলি কোৱা হয়। এই পেtinাই তামক অধিক ক্ষয় হোৱাৰ পৰা ৰক্ষা কৰে যদিও ইয়াৰ ৰং সলনি কৰে।
- ৰূপৰ কলহীয়া পৰা (Tarnishing of Silver): ৰূপৰ সামগ্ৰীবোৰ বায়ুমণ্ডলত থকা ছালফাইডেৰে ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া কৰি ৰূপৰ ছালফাইডৰ এটা কলা তৰপ গঠন কৰে। এই প্ৰক্ৰিয়াটোৰ ফলত ৰূপৰ সামগ্ৰীবোৰৰ উজ্বলতা কমি যায়। ৰূপৰ কলহীয়া পৰাটো ৰূপৰ সামগ্ৰীৰ এক সাধাৰণ সমস্যা। ৰূপৰ সামগ্ৰীবোৰক এই কলহীয়া পৰাৰ পৰা বচাই ৰাখিবলৈ নিয়মিতভাৱে চাফ কৰিব লাগে।
ক্ষয়ীভৱন প্ৰতিৰোধ কৰাৰ উপায়
- ধাতুৰ পৃষ্ঠত ৰং কৰা বা গেলাইজিং (Galvanizing) কৰা।
- ধাতুৰ পৃষ্ঠত তেল বা গ্ৰীজ (Grease) লগোৱা।
- ধাতুৰ পৃষ্ঠত ইলেক্ট্ৰ’প্লেটিং (Electroplating) কৰা।
- সংকৰ ধাতু (Alloy) ব্যৱহাৰ কৰা।
এই পদ্ধতিবোৰৰ দ্বাৰা ক্ষয়ীভৱন প্ৰতিৰোধ কৰিব পাৰি আৰু ধাতুৰ সামগ্ৰীবোৰক দীৰ্ঘদিনলৈ সুৰক্ষিত কৰি ৰাখিব পাৰি।
2. ৰেনচিডিটি (Rancidity)
ৰেনচিডিটি হৈছে খাদ্যত থকা তেল আৰু চৰ্বিৰ অক্সিডেচন (Oxidation) বা হাইড্ৰ’লাইছিছৰ (Hydrolysis) ফলত হোৱা এক প্ৰক্ৰিয়া। ৰেনচিডিটিৰ ফলত খাদ্যৰ সোৱাদ আৰু গোন্ধ সলনি হৈ যায়, আৰু খাদ্য খাবলৈ অনুপযুক্ত হৈ পৰে। এই প্ৰক্ৰিয়া সাধাৰণতে খাদ্যবস্তুৰ গুণাগুণ নষ্ট কৰে। ৰেনচিডিটিয়ে খাদ্যৰ মানদণ্ড হ্ৰাস কৰে আৰু স্বাস্থ্যৰ বাবেও ক্ষতিকাৰক হ’ব পাৰে।
ৰেনচিডিটিৰ কাৰণ
- অক্সিডেচন (Oxidation): তেল আৰু চৰ্বি বায়ুমণ্ডলৰ অক্সিজেনৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে ৰেনচিডিটি হয়। এই প্ৰক্ৰিয়াটো পোহৰ, তাপ আৰু কিছুমান ধাতুৰ দ্বাৰা বৃদ্ধি হয়। অক্সিডেচনৰ ফলত তেল আৰু চৰ্বিৰ ৰাসায়নিক গঠন সলনি হয়, যাৰ ফলত খাদ্যৰ সোৱাদ আৰু গোন্ধ বেয়া হৈ যায়।
- হাইড্ৰ’লাইছিছ (Hydrolysis): তেল আৰু চৰ্বি পানীৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰিলে ৰেনচিডিটি হয়। এই প্ৰক্ৰিয়াটো এনজাইম (Enzyme) বা বেক্টেৰিয়াৰ দ্বাৰা বৃদ্ধি হয়। হাইড্ৰ’লাইছিছৰ ফলত ফেটি এচিড (Fatty acids) উৎপন্ন হয়, যিবোৰে খাদ্যক বিকৃত কৰি তোলে।
ৰেনচিডিটিৰ উদাহৰণ
- ফ্ৰাইড কৰা খাদ্যবস্তু কিছু সময়ৰ পাছত টেঙা হোৱা।
- বাদাম আৰু বীজবোৰৰ সোৱাদ সলনি হোৱা।
- ঘি আৰু তেলৰ গোন্ধ সলনি হোৱা।
ৰেনচিডিটি প্ৰতিৰোধ কৰাৰ উপায়
- খাদ্যবস্তু বায়ুৰোধী পাত্ৰত (Airtight container) ৰখা।
- খাদ্যবস্তু শীতল আৰু শুকান ঠাইত ৰখা।
- খাদ্যবস্তুত এণ্টিঅক্সিডেন্ট (Antioxidant) যোগ কৰা।
- খাদ্যবস্তু পোহৰৰ পৰা আঁতৰাই ৰখা।
এই उपायবোৰৰ দ্বাৰা খাদ্যবস্তুক ৰেনচিডিটিৰ পৰা ৰক্ষা কৰিব পাৰি আৰু খাদ্যৰ গুণাগুণ অক্ষুণ্ণ ৰাখিব পাৰি।
3. সন্তুলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণ (Balanced Chemical Equations)
সন্তুলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণ হৈছে এনে এক ৰাসায়নিক সমীকৰণ, য’ত বিক্ৰিয়াৰ আগত আৰু পিছত প্ৰতিটো মৌলৰ পৰমাণুৰ সংখ্যা সমান থাকে। সন্তুলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণ ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ সঠিক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। এই সমীকৰণবোৰে ভৰৰ সংৰক্ষণৰ নিয়ম (Law of Conservation of Mass) মানি চলে, য’ত কোৱা হৈছে যে ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াত ভৰ সৃষ্টি বা ধ্বংস নহয়, কেৱল ইয়াৰ ৰূপান্তৰ হয়।
ৰাসায়নিক সমীকৰণ কিয় সন্তুলিত কৰিব লাগে?
ৰাসায়নিক সমীকৰণ সন্তুলিত কৰাৰ মূল কাৰণ হৈছে ভৰৰ সংৰক্ষণৰ নিয়ম মানি চলা। এই নিয়ম অনুসৰি, ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াত কোনো পৰমাণু সৃষ্টি বা ধ্বংস নহয়। সেয়েহে, বিক্ৰিয়ক আৰু উৎপাদক দুয়োটাতে প্ৰতিটো মৌলৰ পৰমাণুৰ সংখ্যা সমান হ’ব লাগে।
- ভৰৰ সংৰক্ষণৰ নিয়ম (Law of Conservation of Mass) মানি চলিবলৈ।
- বিক্ৰিয়াৰ সঠিক ষ্টইকিঅ’মেট্ৰি (Stoichiometry) নিৰ্ণয় কৰিবলৈ।
- বিক্ৰিয়াত অংশগ্ৰহণ কৰা বিক্ৰিয়ক আৰু উৎপাদকৰ অনুপাত জানিবলৈ।
- ৰাসায়নিক গণনা কৰিবলৈ।
ৰাসায়নিক সমীকৰণ সন্তুলিত কৰিলে আমি বিক্ৰিয়াটোত কিমান পৰিমাণৰ বিক্ৰিয়ক আৰু উৎপাদকৰ প্ৰয়োজন হ’ব, সেই বিষয়ে সঠিকভাৱে জানিব পাৰোঁ।
ৰাসায়নিক সমীকৰণ সন্তুলিত কৰাৰ নিয়ম
- প্ৰথমে, সমীকৰণটো লিখি লওক।
- সমীকৰণৰ দুয়োফালে থকা প্ৰতিটো মৌলৰ পৰমাণুৰ সংখ্যা গণনা কৰক।
- যি মৌলৰ পৰমাণুৰ সংখ্যা দুয়োফালে সমান নহয়, সেই মৌলৰ সংখ্যা সমান কৰিবলৈ উপযুক্ত সংখ্যাৰে গুণ কৰক।
- সমীকৰণৰ আটাইকেইটা মৌলৰ পৰমাণুৰ সংখ্যা সমান নোহোৱালৈকে এই প্ৰক্ৰিয়া পুনৰাবৃত্তি কৰক।
- সৰ্বশেষত, সমীকৰণটো সৰল অনুপাতত লিখক।
উদাহৰণস্বৰূপে, তলত এটা ৰাসায়নিক সমীকৰণ সন্তুলিত কৰাৰ পদ্ধতি দেখুওৱা হ’ল:
অসন্তুলিত সমীকৰণ: H2 + O2 → H2O
- ইয়াত, বিক্ৰিয়কৰ ফালে 2টা hydrogen পৰমাণু আৰু 2টা oxygen পৰমাণু আছে, কিন্তু উৎপাদকৰ ফালে 2টা hydrogen পৰমাণু আৰু 1টা oxygen পৰমাণু আছে।
- oxygenৰ পৰমাণুৰ সংখ্যা সমান কৰিবলৈ H2O ক 2ৰে পূৰণ কৰা হ’ল: H2 + O2 → 2H2O
- এতিয়া, উৎপাদকৰ ফালে hydrogenৰ পৰমাণুৰ সংখ্যা 4টা হ’ল, সেয়ে বিক্ৰিয়কৰ ফালে H2 ক 2ৰে পূৰণ কৰা হ’ল: 2H2 + O2 → 2H2O
এতিয়া সমীকৰণটো সন্তুলিত হ’ল, কাৰণ দুয়োফালে hydrogenৰ 4টা পৰমাণু আৰু oxygenৰ 2টা পৰমাণু আছে।
कंक्लूजन
এই लेखটোত, আমি ক্ষয়ীভৱন, ৰেনচিডিটি আৰু সন্তুলিত ৰাসায়নিক সমীকৰণৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিলোঁ। এই বিষয়বোৰ HSLC পৰীক্ষাৰ বাবে অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ, আৰু আমি আশা কৰোঁ যে এই लेखটোৱে আপোনালোকক বিষয়বোৰ ভালদৰে বুজিবলৈ সহায় কৰিব। ক্ষয়ীভৱন আৰু ৰেনচিডিটিয়ে দৈনন্দিন জীৱনত কিদৰে প্ৰভাৱ পেলায় আৰু ৰাসায়নিক সমীকৰণৰ সন্তুলনে ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াৰ অধ্যয়নত কেনেদৰে সহায় কৰে সেই বিষয়ে আমি জানিব পাৰিলো।